Slim combineren

“Als we in Nederland al die grote opgaven onafhankelijk van elkaar gaan behandelen, dan gaat het qua ruimte nooit passen”, zegt Verali von Meijenfeldt, program manager Global Cities Europe. “Het ene is vaak ook niet mogelijk zonder het andere. Verstedelijking en mobiliteit kunnen niet zonder elkaar. Als je dat aan de voorkant niet slim met elkaar combineert, dan mis je kansen.” Als voorbeeld noemt ze de Utrechtse nieuwbouwwijk Leidsche Rijn, die gebouwd werd vooruitlopend op een goede OV-aansluiting. Met als gevolg dat er nu per woning vaak twee auto’s voor de deur staan. “Als je van meet af aan zo’n hele wijk inricht rondom het OV, met een geweldige toegankelijkheid, goede fietsvoorzieningen en een strakke parkeernorm, dan heb je een heel ander startpunt.” Het omgekeerde vond plaats bij station Lansingerland-Zoetermeer. “Daar ligt nu een prachtig station over de A12, maar de stedelijke ontwikkeling rondom deze nieuwe vervoersknoop is nog beperkt. Dit is exemplarisch voor hoe lastig het is om zaken qua timing goed op elkaar af te stemmen.”

Integraal ontwerpen

De roep om, voor deze grote opgaven, op nationaal niveau de regie te pakken, klinkt steeds luider. Rijk, provincies en gemeenten moeten als één overheid gaan optreden, zoals in de Nationale Omgevingsvisie wordt omschreven. En samen met alle betrokken partijen in de samenleving deze grote uitdagingen aanpakken. “Dat is een goede ontwikkeling”, aldus Merijn van Essen, senior projectmanager Infrastructuur- en Gebiedsontwikkeling. “Het besef om integraal te ontwerpen is er, dat is een grote stap vooruit. Maar dan komt de ingewikkelde vraag: hoe doen we dat?”

Zuidelijke Randstad

Als voorbeeld noemt Van Essen de schaalsprong mobiliteit en verstedelijking in de Zuidelijke Randstad, waarin Arcadis de regio ondersteunt en adviseert. “De Oude Lijn is de spoorlijn van Dordrecht naar Rotterdam, Delft, Den Haag en naar Leiden. Die as wil men verder verstevigen. Maar voor de huidige ­reizigersaantallen is dat nog niet echt noodzakelijk. Tegelijkertijd weten we dat er ontzettend veel woningen bij moeten komen in dat gebied. Als je die mag meewegen heb je een ander maatschappelijk verhaal over nut en noodzaak. Maar dan wil je wel zeker weten dat die woningen ook bij de stationslocaties worden gebouwd, met strenge parkeernormen en een goede first en last mile t.o.v. het OV knooppunt met hoogfrequente treinverbindingen. Daar moet flink voor geïnvesteerd worden, zowel in viersporigheid als in een nieuwe impuls voor stations aan dat traject. Het is een soort kip en ei verhaal: waar begin je?”

Burgerparticipatie

Arcadis hecht grote waarde aan burgerparticipatie. “We vinden het heel belangrijk om burgers proactief te betrekken bij onze plannen”, vertelt Merijn van Essen. “Mensen denken graag mee over hun leefomgeving. Door hun input worden onze plannen vaak nog beter. Als er hogere belangen spelen dan moet je die goed uitleggen. Burgers kunnen ervan balen als er een extra spoor bijkomt in hun dorp, maar begrijpen het meestal wel als je uitlegt dat de dienstregeling daardoor flink verbetert en veel woningen beter worden ontsloten door het OV.”

Wederkerigheid

Aan de hand van allerlei best practices in Nederland en daarbuiten stelde Arcadis een soort menukaart samen, met allerhande instrumenten voor het organiseren van wederkerigheid:
• Bestuurlijke afspraken
• Zachte verbindende afspraken
• Harde juridische overeenkomsten
• Op ruimtelijk beleid gebaseerde overeenkomsten
• Financiële regelingen
Bij wederkerigheid gaat het over geven en nemen, elkaar iets gunnen, maar ook om het lef te hebben om soms budgetten samen te voegen.

In samenhang met elkaar

“Uit bestaande casussen leerden we dat je niet alle opgaven binnen één gebied geforceerd met elkaar moet willen verbinden”, legt Von Meijenfeldt uit. “De dynamiek van de woningbouw is bijvoorbeeld anders dan die van de energietransitie. Alles keihard met elkaar verknopen, dat gaat niet werken. Tegelijkertijd wil je elkaar garanties geven. We hebben de regio Zuidelijke Randstad vooral geholpen door structuur aan te brengen en een beeld te schetsen van de startbeslissing. Ons advies: kijk naar wat er per situatie nodig is en op welk schaalniveau je de afspraken wil maken. Het begint met de bewustwording dat alles met elkaar samenhangt. Neem station Dordrecht: daar kan woningbouw pas op gang komen als het goederenvervoer anders gaat lopen. Dat vereist dat elders in Nederland keuzes moeten worden gemaakt het spoor om te leggen. Dat is een beslissing op nationaal niveau, terwijl je andere zaken lokaal of regionaal kunt organiseren.”

Een kijkje buiten onze grenzen

Waar in Nederland het primaat voor het ontwikkelen van stationslocaties en stedelijke gebieden voornamelijk bij de overheid ligt, wordt in het buitenland vaak gewerkt in privaatachtige constructies. Grondeigenaren betalen mee aan de stationsontwikkeling. Zo wordt in Sydney het metrostation gefinancierd door de ontwikkelaar die de 200 meter hoge toren boven het station bouwt. In HongKong is het vervoersbedrijf tevens projectontwikkelaar. De winst uit de stationslocaties-ontwikkeling wordt daar gestoken in het verbeteren van OV-verbindingen. Jeroen Sikkenk: “Dat zijn interessante invalshoeken, met een grote wederkerigheid. Misschien ook in Nederland toepasbaar op den duur. Andersom is het ook erg leuk om onze buitenlandse collega’s en klanten de Nederlandse stations te laten zien. Onze stations worden internationaal zeer hoog gewaardeerd.”

‘Wat wij willen is nog nooit gedaan’

Op basis van experimenten, ervaringen en bevindingen in de afgelopen vier jaar stelde Arcadis samen met UNStudio en de Bouwagenda een boek samen over de kracht van integraal bouwen. Hiervoor werd o.a. samengewerkt met NS, ProRail, ministeries, gemeenten, financiële experts, ontwerpers, wetenschappers en ontwikkelaars. Het boek geeft een heldere uitleg over de verstedelijkingsopgaven waar de komende decennia aan gewerkt moet worden, met adviezen over hoe nu verder. Ook zijn er voorbeelden opgenomen van projecten waar de integrale aanpak goed is geslaagd, zoals het A2 project in Maastricht en het landelijke Hoogwaterbeschermingsprogramma. Het boek is als e-book verkrijgbaar via bol.com of direct via de e-reader. Een gedrukt exemplaar is te bestellen op bookspot.nl.

Stationslocaties als katalysator

Binnen een stationslocatie komen veel van de toekomstige opgaven bij elkaar. “De ruimte is er altijd beperkt en iedereen wil zijn voorziening het dichts bij het station hebben”, zegt Jeroen Sikkenk, hoofd adviesgroep Stations en Architectuur. “Afspraken maken rondom meervoudig ruimtegebruik is vaak ingewikkeld. Zeker als de omgeving rondom het station verschillende eigenaren, exploitanten en beheerders kent. Onze toekomstige opgaven vereisen echt een andere mindset. Je hebt partijen nodig die de samenwerking ook werkelijk willen opzoeken. Vertrouwen en elkaar iets gunnen is daarin heel belangrijk. Je kunt niet alles tot op de punt, komma vastleggen. Je moet je ook comfortabel voelen bij zachtere afspraken. Met altijd het gemeenschappelijke, uiteindelijke doel voor ogen. Als we dat op stationslocaties goed voor elkaar krijgen, dan werkt dat als katalysator voor andere opgaven in het gebied.”

Quick scan voor ontwikkeling stationsgebied

Als een gemeente haar stationsgebied wil aanpakken, dan kan het helpen om een ­handelingsperspectief voor OV-knooppunten op te stellen. Dit is een soort quick scan voor het station en zijn omgeving. Er wordt ­ingezoomd op zaken als de positie van het ­station in het netwerk, de ligging in de omgeving, de ­reizigersbeleving, de bereikbaarheid en de sociale veiligheid. De quick scan is ontwikkeld als hulpmiddel voor het Toekomstbeeld OV.
De kracht zit in het feit dat de gemeente samen met ProRail, OV-vervoerders en provincie komt tot gedeelde conclusies met een methode die door het ministerie van IenW wordt herkend en erkend. Arcadis ondersteunt gemeenten bij het opstellen van het handelingsperspectief OV-knooppunten. Vaak biedt het handelingsperspectief een goed vertrekpunt om aan de slag te gaan met de daadwerkelijke verbetering van station, netwerk en omgeving.