1. Haven van de Toekomst: de stip op de horizon

In 2017 is de Haven van de Toekomst door Movares beschreven. Destijds zijn ontwikkelingen geschetst op basis waarvan de verwachting is uitgesproken dat de haven ‘anno-toen’ (2017) sterk aan verandering onderhevig zou zijn.

De binnenhavens ‘anno-toen’ functioneerden veelal als alleenstaande havens: zij hadden een relatief beperkt verzorgingsgebied, waarbij de focus lag op de eigen omgeving. De Haven van de Toekomst krijgt een andere rol in zijn omgeving. Richting de Haven van de Toekomst zouden deze binnenhavens zich op het thema Duurzaam Havenbeleid ontwikkelen tot havenregio’s waarin samenwerken centraal staat.
De voorwaardelijkheden voor een circulaire en duurzame Haven van de Toekomst
De ontwikkeling naar een duurzame en circulaire Haven van de Toekomst is aan voorwaarden gebonden. Een van deze voorwaarden is de (fysieke) nabijheid van bedrijven. Nabijheid stimuleert samenwerken tussen bedrijven. Daarmee maakt de nabijheid van andere watergebonden en -verbonden bedrijven een havenregio een interessante vestigingsplaats voor bedrijven. Tevens maakt de nabijheid van bedrijven, die dezelfde specialisatie hebben, ketenoptimalisatie mogelijk. Het uitwisselen van kennis, samenwerking en innovatie wordt door een hoge concentratie en clustering van bedrijven makkelijker en efficiënter.

De Haven van de Toekomst is een circulaire haven. In een circulaire economie ligt de nadruk op het (her)gebruiken van reststromen en het optimaal inrichten van goederenstromen. Hiervoor is het belangrijk dat de logistiek goed georganiseerd is: zo moeten er goede verbindingen zijn waardoor de haven optimaal bereikbaar wordt. Naast goede bereikbaarheid is ook de nabijheid van overslagpunten en mainports belangrijk voor een efficiënte overslag van goederen.

Meerdere specialisaties binnen een havenregio dragen bij aan de totale service en dienstverlening van en aan de (haven)regio. Onderlinge samenwerking maakt het makkelijker om duurzame en circulaire ontwikkelingen na te streven, omdat de handen ineen geslagen kunnen worden. Dit leidt tot gezamenlijke duurzaamheidsdoelstellingen.
Mooie voorbeelden van gezamenlijke doelstellingen zijn de uitvoeringsagenda van het samenwerkingsverband BluePorts Limburg en de Havenvisie van de Port of Zwolle.

Een nabije afzetmarkt met voldoende massa en dichtheid maakt het tot stand komen van circulaire stromen gemakkelijker. Deze stromen kunnen door het circulaire proces snel terugstromen in de productieketen. Hierdoor zijn binnenstedelijke (haven)bedrijventerreinen zeer interessant voor circulaire activiteiten.

Zo zijn in de Port of Amsterdam bedrijven op het gebied van biobased industrie, circulair, recycling, offshore, chemie en energie gevestigd.

Fysieke nabijheid bedrijven

De (fysieke) nabijheid van bedrijven in een binnenhaven is mede afhankelijk van de beschikbaarheid van kwalitatieve en kwantitatieve watergebonden en -verbonden bedrijventerreinen.

Verschillende havenregio’s in ons land, zoals Arnhem-Nijmegen en Midden-Limburg, staan om deze reden voor een herstructureringsopgave. Om de herstructureringsopgave voor een binnenhaven in beeld te brengen, dient de kwalitatieve vraag naar watergebonden en -verbonden bedrijventerrein inzichtelijk zijn. Een manier waarop Movares deze behoefteraming visualiseert, is met behulp van een ArcGIS-kaart.

2. Een eerste balans: waar staan havens nu?

Nu – drie jaar na de Haven van de Toekomst – is het interessant om een eerste balans op te maken. Waar staan binnenhavens in hun ontwikkelingsproces naar de Haven van de Toekomst? Zijn binnenhavens klaar voor een duurzame toekomst en spelen ze in op thema’s als duurzaamheid, circulariteit en energietransitie? Welke knelpunten en kansen ervaren binnenhavens in hun ‘reis’ naar de Haven van de Toekomst? Welke voordelen worden gezien?

Begin 2019 heeft Movares in opdracht van de Nederlandse Vereniging van Binnenhavens (NVB) ten behoeve van het opstellen van de Strategische agenda (2020-2025) provincies, gemeenten, havenbedrijven en (inter-)nationale brancheorganisaties rondom acht maatschappelijke thema’s geënquêteerd en geïnterviewd. In totaal zijn er 29 partijen bevraagd.

Knelpunten die havens in hun ontwikkeling naar een circulaire en duurzame haven ervaren
97% van de geënquêteerden heeft aangegeven dat zij het thema Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid relevant en belangrijk vonden voor hun binnenhaven.

Het in de praktijk inspelen op thema’s als duurzaamheid, circulariteit en energietransitie, blijkt echter lastiger. Slechts 54% van de geënquêteerden had reeds duurzaamheidsdoelstellingen geformuleerd. Het daadwerkelijk concretiseren van Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid kreeg daarmee begin 2019 (nog) onvoldoende gestalte bij veel binnenhavens.
Hier liggen kansen voor ontwikkeling!

Waar hebben binnenhavens behoefte aan om te kunnen ontwikkelen?
Tijdens het onderzoek is daarnaast geïnventariseerd waar provincies, gemeenten, havenbedrijven en (inter-)nationale brancheorganisaties in hun ontwikkeling naar Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid behoefte aan hebben. Gebleken is dat er binnen de sector behoefte is aan kennisdeling, handreikingen, best practices en politieke urgentie.

Knelpunten

Het niet concretiseren van Duurzaam en Toekomstbestendig havenbeleid wijten binnenhavens aan knelpunten. Knelpunten, die binnenhavens begin 2019 met betrekking tot het thema Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid ervaren, zijn:

Er is onvoldoende bekend omtrent de mogelijkheden van Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid.
Deze stelling werd door 79% van de geënquêteerden ingenomen.

Centraal beleid en doelstellingen ten aanzien van het thema Duurzaam en Toekomstbestendig havenbeleid ontbreekt.
Deze stelling werd door 57% van de geënquêteerden ingenomen. 54% van de geënquêteerden stelt dat het belang onvoldoende herkend wordt.

Daarnaast geven binnenhavens aan dat de (meer)kosten van verduurzaming op dit moment zodanig zijn dat de business case lastig of niet sluitend is binnen de huidige financieringsmogelijkheden in de markt.

Inhoud Green Deal: een samenvatting

Doelen:
• Reductie van CO2-uitstoot en emissie van milieuverontreinigende stoffen
• Implementatie van een kwalitatief sturingsinstrumentarium
•
Publieke acties:
• Actief modal shift-beleid
• Interministeriële samenwerking tussen IenW,
Financiën en Rijkswaterstaat

Inzet sector
• Uniformiteit systematiek inning binnenhavengeld
• Uitbreiding walstroomvoorzieningen
• Infrastructuur alternatieve brandstoffen

Kansen: met sprongen of stapsgewijs verduurzamen?

Juist aan de behoefte aan politieke urgentie lijkt met de Green Deal, die op 11 juni 2019 door de minister ondertekend is, gehoor te zijn gegeven. In deze Green Deal staan afspraken voor het verder verduurzamen van zeevaart en binnenvaart, zeehavens en binnenhavens (zie kader).

Ambitieuze, SMART-geformuleerde doelen, concrete publieke acties en inzet van de sector moeten resulteren in een ‘systeemsprong vooruit’ in de verduurzaming van de zee- en binnenvaart. Met het ondertekenen van de Green Deal zijn de eerste stappen naar een duurzame toekomst gezet.

Maar de uitdaging blijft groot. De vraag rijst of voor dergelijke grootschalige veranderingen een ‘systeemsprong’ of een stapsgewijze aanpak effectiever is. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) stelt dat ‘sturing in een complexe wereld geen grootse veranderplannen verdraagt, maar een proces is van kleine stapjes en continue bijsturing, met nadruk op het onderkennen van onzekerheden, op het betrekken van pluriformiteit aan ideeën en op het wegnemen van wat niet gewenst is’1 .

Movares erkent – mede vanuit de onderzoeksresultaten – het nut van een stapsgewijze aanpak, en wilt daar vanuit haar kennis en kunde tezamen met de sector een bijdrage aan leveren.

3. Rol Movares: stapsgewijs naar Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid met The Natural Step-methode

Bij de uitwerking van de Strategische agenda van de NVB (2020-2025) heeft Movares zich als trekker geconformeerd aan de uitwerking van het thema Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid. Het structureel vormgeven van Duurzaam en Toekomstbestendig havenbeleid is essentieel om doelstellingen en ambities te realiseren en (vervolg)stappen te zetten. In onze aanpak passen wij – net zoals in de opbouw van dit artikel – The Natural Step-methode toe.

Het doel van deze uitwerking is het creëren van duurzaamheidsdoelstellingen (Stap A. bewustwording: hoe moet de Haven van de Toekomst eruitzien?) en criteria die de realisatie van doelstellingen meetbaar maken. Zo wordt het proces van verduurzamen stapsgewijs inzichtelijk. Als basis voor deze doelstellingen en criteria geldt de Omgevingswet. De verbinding met de omgeving – en daarmee een pluriformiteit aan ideeën (Stap C. creatieve ideeën: met welke maatregelen naar de Haven van de Toekomst?) – zien wij als dé pijler om Duurzaam en Toekomstbestendig Havenbeleid te ontwikkelen.

Op basis van doelstellingen, criteria en maatregelen gaan wij in samenwerking met DGMR een handreiking opstellen. Deze handreiking is begin juni 2020 gereed.

De handreiking kan voor een gemeente als basis dienen (Stap D. aan de slag) om hun Duurzaam Havenbeleid op te gaan baseren en samen met havenpartners gerichte keuzes in de keten te maken.
Movares kan havens helpen de verschillende belangen en standpunten in uw havenregio te identificeren, als onderdeel van onze expertises ruimtelijke ontwikkeling, strategisch omgevingsmanagement en duurzaam assetmanagement.